Ogromne dzieło szerzenia oświaty wśród najbiedniejszych dzieci rozpoczął święty Józef Kalasancjusz (Kalasanty) mówiąc: „Już odnalazłem tutaj, w Rzymie sposób naśladowania Boga, służbę dzieciom i młodzieży i nie zostawię tego dla żadnej rzeczy na świecie”. Miało to miejsce jesienią 1597 roku w najuboższej wówczas dzielnicy Rzymu – na Zatybrzu, w zakrystii kościoła Św. Doroty.
Wydaje się, że postać świętego Józefa Kalasancjusza jest zbyt mało znana, a jego zasługi dla współczesnej pedagogiki niedoceniane. Warto zatem przypomnieć postać pedagoga, który został ogłoszony przez papieża Piusa XII w roku 1948 patronem wszystkich chrześcijańskich szkół podstawowych na świecie.
Św. Józef Kalasancjusz urodził się w Peralta de la Sal, małej wiosce w Aragonii (Hiszpania) w roku 1557. Jego rodzicami byli Piotr Calasanz i Maria z domu Gastón. Przyszedł na świat w rodzinie pobożnej, tworzącej klimat religijny i przestrzegającej w codziennym życiu zasad wiary chrześcijańskiej. Jeden z autorów włoskiego wydania życiorysu świętego tak określił atmosferę rodzinną: „Dom rodzinny stał się dla niego pierwszą szkołą kształtowania jego sumienia i życia; rodzice zaś byli pierwszymi rzeźbiarzami jego świętości”.
Powołanie do kapłaństwa w życiu św. Józefa utrwalało się od wczesnej młodości. Jego postawa, czyny, miłość ku drugiemu człowiekowi były najbardziej charakterystycznymi cechami osobowości. Jego droga do kapłaństwa nie była łatwa. Wystarczy wspomnieć przeszkody stawiane przez ojca, który nie chciał się zgodzić, aby został kapłanem. Józef jednak uważał, że przez kapłaństwo może najlepiej służyć Bogu i ludziom. W sposób szczególny myślał o kapłaństwie począwszy od roku 1571. Był to rok, w którym ukończył kurs gramatyki i humanistyki. Od tego momentu łaska powołania umacniała w jego sercu pragnienie przyjęcia święceń kapłańskich. Kończąc poszczególne etapy studiów (Lerida – prawo kanoniczne i cywilne; Walencja, Alcala de Henares – teologia) przyjął święcenia dnia 17 grudnia 1583 roku.
Po święceniach pracuje jako kapłan diecezjalny (jest proboszczem, wikariuszem generalnym biskupa, wizytatorem zakonów, odpowiedzialny za liturgię – ceremoniarzem katedralnym). Wzbogacony wielorakim doświadczeniem w pracy dla Kościoła miejscowego w diecezji Urgel, uzyskawszy doktorat w jednym z ośrodków uniwersyteckich (Barcelona lub Lerida) opuszcza Hiszpanię. Celem podróży staje się stolica chrześcijaństwa – Rzym.
Nasuwa się pytanie, dlaczego? Na to pytanie nie można dać dzisiaj jednoznacznej odpowiedzi. Według niektórych biografów świętego miał on usłyszeć wewnętrzny głos: „Józefie, jedź do Rzymu”. W archiwum generalnym Zakonu pijarów w Rzymie znaleziono dokument, w którym czytamy: „Kalasancjusz przybył do Rzymu, aby rościć sobie pretensje do beneficjum, ale po pewnym czasie zdecydował się prowadzić inny tryb życia i z miłości do bliźniego opuścił wszystkie poprzednie zamiary, z którymi przybył do Rzymu”. Dokonała się zmiana w jego osobowości. Biografowie Kalasancjusza wiążą ten zasadniczy zwrot w jego życiu z przeżyciem tajemniczego, głęboko osobistego spotkania z Bogiem, ukazującego mu sens jego życia w słowach psalmu: „Tobie powierzono biednego, ty podtrzymasz sierotę”.
Miało to miejsce, w ubogiej rzymskiej dzielnicy na Zatybrzu, kiedy przechodząc przez nią spotkał grupę dzieci opuszczonych i zaniedbanych. Dla nich to właśnie założył w zakrystii kościoła św. Doroty pierwszą szkołę powszechną. Uczył w niej przede wszystkim pisania, czytania, rachunków i katechizmu. Nowością tej szkoły w odróżnieniu od istniejących ówcześnie, było nauczanie bezpłatne i dostępne dla wszystkich bez względu na pochodzenie, wyznanie czy sytuację społeczną.
Kalasancjusz zmarł 25 sierpnia 1648 roku. Został ogłoszony błogosławionym w 1748 roku. W poczet świętych zaliczył go papież Klemens XII dnia 16 lipca 1767 roku.
Dzieło Kalasancjusza trwa po dziś dzień. Aktualnie zakres nauczania Zakonu Szkół Pobożnych (pijarów) w świecie przedstawia się następująco: w 230 szkołach uczy się ponad 120 000 uczniów w wieku od lat trzech do osiemnastu. Ponadto zakon prowadzi uniwersytet w Veracruz w Meksyku. Dzieło to jest zasługą ponad 1300 członków Zakonu i ponad 10 000 współpracowników świeckich.
W Polsce pijarzy pracują od roku 1642. Największą działalność rozwinęli w XVIII wieku, a największą chwałą okrył zakon o. Stanisław Konarski (1700–1773) zakładając Collegium Nobilium. Z jego inicjatywy powstała również Komisja Edukacji Narodowej – pierwsze Ministerstwo Oświaty i Wychowania.
Aktualnie pijarzy w Polsce prowadzą szkoły w Krakowie, Łowiczu, Warszawie, Elblągu i Poznaniu, Katowicach i Bolesławcu. Ważną część działalności stanowią świetlice terapeutyczne i opiekuńcze dla dzieci ze środowisk zagrożonych.
Wspomnienie liturgiczne św. Józefa Kalasancjusza obchodzone jest 25 sierpnia, natomiast w dniu 27 listopada w szkołach prowadzonych przez zakon przeżywane jest przez nauczycieli i uczniów święto Opieki Św. Józefa Kalasancjusza nazywane „Patrocinium”.
(opr. o. Stanisław Płaszewski)